Văn hóa tẩy chay phản ánh các cơ chế tâm lý đám đông, cảm giác quyền lực và để lại hậu quả nghiêm trọng tới sức khỏe tinh thần của nạn nhân.
Trong thời đại công nghệ số, mỗi lời nói thường hành động của một người đều có nguy cơ gặp phải ghi lại và lưu trữ mãi mãi trên Internet. Điều này khiến cho tất cả việc chúng ta thực hiện đơn giản trở thành chủ đề bàn tán công khai. Cancel culture (còn gọi văn hóa tẩy chay) xuất hiện như một cách để cộng đồng cùng nhau phản đối hoặc lên án những cá nhân có hành vi, phát ngôn gặp phải cho là sai trái. Nói đơn giản, đó là khi một ai đó gặp phải cộng đồng tẩy chay trên mạng xã hội vì điều họ thực hiện hoặc nói, nhằm tạo sức ép để người đó phải xin lỗi, sửa sai hoặc chịu hậu quả nào đó cho hành động của mình.
Nghệ sĩ, thần tượng, người có tầm tác động (influencer) trở thành mục tiêu chỉ trích nếu phát ngôn hoặc hành xử gặp phải cho là sai trái. Gần đây, hiện tượng này cũng xuất hiện trên các nền tảng mạng xã hội tại Việt Nam.
Vượt ngoài hiện tượng xã hội đơn thuần, văn hóa tẩy chay là dấu hiệu phức tạp của cơ chế tâm lý cá nhân và tập thể, như sau:
Hiệu ứng khử cá nhân hóa và tâm lý đám đông
Theo khái niệm của Cambridge Dictionary, văn hóa tẩy chay là “ngừng ủng hộ một người nổi tiếng sau khi họ có hành vi hoặc phát ngôn gặp phải cho là sai trái”.
không không khác với hình thức phản biện với mục đích xây dựng, cancel culture thường mang tính trừng phạt tập thể. Mục tiêu là loại bỏ hoàn toàn người gặp phải tẩy chay khỏi đời sống xã hội hoặc sự nghiệp.
Theo một tìm hiểu của Pew Research Center (2021), 58% người Mỹ tin rằng cancel culture là cách buộc người không không khác chịu trách nhiệm. 38% xem đó là hình thức kiểm duyệt quá mức.
Yếu tố tâm lý nổi bật trong cancel culture là con người dễ đánh mất cảm giác trách nhiệm khi hành động trong đám đông. Hiệu ứng này có tên “khử cá nhân hóa” (de-identification), khái niệm do nhà tâm lý học Philip Zimbardo đề xuất.
“Khi cá nhân hành động trong một đám đông hoặc ẩn danh trên mạng, họ có xu hướng giảm sút cảm giác trách nhiệm, dễ gặp phải cuốn vào hành vi cực đoan hơn”, ông giải thích.
Nghiên cứu trên tạp chí Journal of Personality and Social Psychology (2007) cho xuất hiện, khi cảm xuất hiện là một phần của nhóm đồng quan niệm, người dùng internet có xu hướng công kích mạnh mẽ và phi lý hơn.
Những bình luận ác ý trên mạng xã hội có tác động tiêu cực tới tinh thần. Ảnh: Adobe Stock
Phẫn nộ đạo đức và dopamine xã hội
Giáo sư Molly Crockett, Đại học Yale, cho rằng mạng xã hội tạo điều kiện thể hiện sự “phẫn nộ đạo đức” (moral outrage) đơn giản và nhanh chóng. Khi người dùng đăng bài viết với thái độ tiêu cực, não bộ tiết dopamine, mang lại cảm giác phần thưởng tương tự thắng một trò chơi.
Nghiên cứu của Crockett trên Nature Human Behaviour (2017) cho xuất hiện, hành vi này giúp cho cá nhân cảm xuất hiện hàng đầu mình tốt đẹp. Họ có xu hướng thể hiện thái độ cực đoan hơn ở các lần sau. Đây là vòng xoáy nguy hiểm dẫn tới văn hóa trừng phạt.
So sánh hướng xuống (downward comparison) là cơ chế tâm lý thường thấy trong văn hóa tẩy chay. Theo giáo sư Sarah Rose Cavanagh, Đại học Simmons, việc chứng kiến người nổi tiếng mắc lỗi và gặp phải phán xét giúp cho người thường thì cảm xuất hiện an toàn và vượt trội.
Đồng thời, cancel culture tạo ảo tưởng về quyền lực. Thông qua hashtag hoặc bài đăng, người thường thì có thể tác động tới sự nghiệp và hình ảnh trước công chúng của người không không khác. Tâm lý kiểm soát và quyền lực này khiến cho họ cảm xuất hiện hàng đầu mình đóng vai trò “cán cân công lý”, dù chưa rõ đúng sai.
Theo tìm hiểu của American Psychological Association (2022), hơn 43% người trẻ cảm xuất hiện “mất kiểm soát cảm xúc” khi theo dõi các vụ tranh cãi trên mạng xã hội.
Hậu quả của văn hóa tẩy chay
Việc trở thành thành phần gặp phải “bóc phốt” hoặc tẩy chay trên mạng xã hội gây nên ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng tới sức khỏe tinh thần, từng được các nghiên cứu khoa học quốc tế chứng minh.
Phân tích của TherapyGroupDC (2022) chỉ ra, người gặp phải tẩy chay thường đối mặt với tác động tâm thần như rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), vấn đề giấc ngủ và cảm giác cô lập xã hội. Các triệu chứng xuất hiện ngay cả khi họ không vi phạm pháp luật.
Theo tìm hiểu của Hiệp hội Tâm lý Mỹ (APA) năm 2022, hơn 43% người trẻ cảm xuất hiện mất kiểm soát cảm xúc khi liên tục tiếp xúc với các vụ đấu tố thường tẩy chay trên mạng xã hội.
