Mệt mỏi nếu để lâu, chóng mặt, da xanh xao có thể là dấu hiệu của thiếu máu thiếu sắt. Khi thiếu hụt sắt, quá trình mang tới oxy cho các cơ quan gặp phải gián đoạn, dẫn tới nhiều hệ lụy sức khỏe nếu không được phát hiện và điều trị sớm. Vậy nguyên nhân nào gây nên thiếu máu do thiếu sắt? Những dấu hiệu nào giúp cho nhận biết sớm tình trạng này? Và thực hiện thế nào để phòng ngừa hữu hiệu? Bài viết dưới đây sẽ mang tới thông tin chi tiết dựa trên các nguồn y khoa hàng đầu thống.
Thiếu máu do thiếu sắt là chứng bệnh gì?
Thiếu máu thiếu sắt (Iron Deficiency Anemia) là một rối loạn huyết học xảy ra khi cơ thể không có đủ sắt để tổng hợp hemoglobin – một protein quan trọng trong hồng cầu có công dụng vận chuyển oxy tới các mô. Khi hemoglobin giảm sút, nguy cơ mang tới oxy của máu gặp phải suy giảm sút, dẫn tới tình trạng thiếu máu với các triệu chứng như mệt mỏi, chóng mặt, da xanh xao và suy giảm sút nguy cơ tập trung.
Thiếu máu thiếu sắt là nguyên nhân thường gặp nhất của thiếu máu, có thể gặp ở nhiều thành phần không tương tự nhau, nhất là trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai và người gặp phải thiếu máu mạn tính. Nếu không được phát hiện và điều trị sớm, tình trạng này có thể gây nên tác động nghiêm trọng tới sức khỏe tim mạch, hệ thần kinh và sự tiến triển thể dinh dưỡng.
Các thời kỳ của chứng bệnh thiếu máu do thiếu sắt
Thiếu máu thiếu sắt tiến triển qua ba thời kỳ hàng đầu, phản ánh tình trạng suy giảm sút sắt trong cơ thể và tác động tới quá trình tạo máu [1], cụ thể:
1. thời kỳ cạn kiệt sắt (Depletion of Iron Stores)
Ở thời kỳ đầu, số lượng sắt dự trữ trong cơ thể (chủ yếu dưới kiểu ferritin trong gan, lách và tủy xương) bắt đầu suy giảm sút, tuy vậy chưa tác động tới quá trình tổng hợp hemoglobin. Do đó, xét nghiệm công thức máu vẫn có thể nằm trong giới hạn thường thì, tuy vậy nồng độ ferritin huyết thanh giảm sút – đây là dấu hiệu sớm nhất của thiếu sắt trong máu.
2. thời kỳ thiếu sắt tuy vậy chưa thiếu máu (Iron-Deficient Erythropoiesis)
Khi số lượng sắt dự trữ cạn kiệt, cơ thể không còn đủ sắt để mang tới cho quá trình tổng hợp hemoglobin. Lúc này, nồng độ sắt huyết thanh và độ bão hòa transferrin giảm sút, trong khi tổng nguy cơ gắn sắt của transferrin (TIBC) tăng. Tuy nhiên, số số lượng hồng cầu vẫn ở mức thường thì, nên thường chưa xuất hiện triệu chứng rõ rệt.
3. thời kỳ thiếu máu do thiếu sắt (Iron Deficiency Anemia – IDA)
Đây là thời kỳ nặng nhất, khi số lượng sắt trong cơ thể thiếu để sản xuất hemoglobin, dẫn tới thiếu máu hồng cầu nhỏ nhược sắc. Xét nghiệm công thức máu cho xuất hiện giảm sút nồng độ hemoglobin, hematocrit và chỉ số MCV (thể tích trung bình hồng cầu). Lâm sàng có thể xuất hiện các triệu chứng điển hình như mệt mỏi, chóng mặt, da xanh xao, móng tay dễ gãy và giảm sút nguy cơ tập trung. Nếu không được điều trị, thiếu máu nếu để lâu có thể gây nên tác động nghiêm trọng tới tim mạch và thần kinh.
Nguyên nhân thiếu máu thiếu sắt
Tình trạng này có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân không tương tự nhau, gồm thiếu máu, nhu cầu sắt tăng cao, rối loạn hấp thu hoặc chế độ dinh dưỡng không đầy đủ [2]. Dưới đây là những nguyên nhân thiếu máu do thiếu sắt hàng đầu:
1. thiếu máu do kinh nguyệt
Ở phụ nữ trong lứa tuổi sinh sản, rong kinh hoặc những ngày kinh nguyệt nguyệt nếu để lâu có thể gây nên mất những lượng máu đáng nói mỗi tháng, thực hiện giảm sút sắt dự trữ trong cơ thể. Nếu tình trạng này nếu để lâu mà không được bù đắp bằng chế độ dinh dưỡng hoặc bổ sung sắt phù hợp, có thể dẫn tới chứng bệnh thiếu máu.
2. Mang thai
Trong thai kỳ, nhu cầu sắt tăng cao để đáp ứng cho sự tiến triển của thai nhi, tăng thể tích máu của mẹ và trở thành nhau thai. Nếu không được bổ sung đầy đủ, thai phụ có nguy cơ gặp phải thiếu máu thiếu sắt, tác động tới sức khỏe của cả mẹ và thai nhi, thực hiện tăng nguy cơ sinh non, nhẹ cân và hệ lụy hậu sản.
3. chứng bệnh lý gây nên thiếu máu mạn tính
những chứng bệnh lý có thể gây nên thiếu máu nếu để lâu, dẫn tới thiếu máu thiếu sắt, gồm:
- Xuất huyết tiêu hóa do loét dạ dày – tá tràng, viêm dạ dày, polyp đại tràng, ung thư đường tiêu hóa hoặc do tác dụng phụ của thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs).
- Xuất huyết đường tiết niệu, phụ khoa trong các chứng bệnh lý như lạc nội mạc tử cung, u xơ tử cung.
- Nhiễm ký sinh trùng đường ruột (như giun móc) có thể gây nên thấy máu vi thể nếu để lâu.
4. Rối loạn hấp thu sắt
những chứng bệnh lý thực hiện giảm sút nguy cơ hấp thu sắt tại ruột non, dù số lượng sắt mang tới qua chế độ dinh dưỡng đầy đủ, gồm:
- chứng bệnh celiac (chứng bệnh không dung nạp gluten) gây nên tổn thương niêm mạc ruột non, thực hiện giảm sút hấp thu vi dinh dưỡng.
- Viêm ruột mạn tính như chứng bệnh Crohn, viêm loét đại tràng.
- Sau thủ thuật cắt dạ dày hoặc cắt đoạn ruột non, thực hiện giảm sút diện tích hấp thu sắt.
5. chế độ dinh dưỡng thiếu sắt
Sắt được mang tới chủ yếu từ thực phẩm, nhất là thịt đỏ, gan động vật, hải sản và các loại đậu. Chế độ ăn ít thực phẩm giàu sắt, đặc biệt ở người ăn chay, có thể dẫn tới thiếu máu nếu không có nguồn bổ sung thế thế. Ngoài ra, những yếu tố trong chế độ ăn có thể tác động tới hấp thu sắt, như:
- dinh dưỡng ức chế hấp thu sắt: Canxi, tannin trong trà, phytate trong ngũ cốc nguyên hạt.
- Tăng hấp thu sắt: Vitamin C từ trái cây họ cam quýt giúp cho tăng cường hấp thu sắt từ thực phẩm thực vật.
Những yếu tố nguy cơ gây nên chứng bệnh thiếu máu do thiếu sắt
Thiếu máu thiếu sắt có thể tác động tới nhiều nhóm thành phần, nhất là những người có nhu cầu sắt cao, mất sắt nhiều hoặc hấp thu sắt kém. Dưới đây là những yếu tố nguy cơ hàng đầu:
- Phụ nữ trong lứa tuổi sinh sản: Những người có rong kinh, cường kinh hoặc những ngày kinh nguyệt nếu để lâu có nguy cơ cao gặp phải thiếu sắt do thiếu máu nhiều.
- Phụ nữ mang thai và hậu sản: Nhu cầu sắt tăng cao trong thai kỳ và thiếu máu trong quá trình sinh nở, thực hiện tăng nguy cơ thiếu máu thiếu sắt.
- Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ: Trẻ sinh non, nhẹ cân, thiếu dự trữ sắt từ mẹ, hoặc trẻ bú mẹ hoàn toàn sau 6 tháng mà không được bổ sung sắt đầy đủ, có nguy cơ cao thiếu sắt [3].
- Các cháu gái trong lứa tuổi mới lớn: cũng thường gặp thiếu máu thiếu sắt do kinh nguyệt nhiều, ăn kiêng do sợ béo, trong khi cơ thể dậy thì đang tiến triển mạnh nên chế độ dinh dưỡng đầy đủ hơn.
- Chế độ ăn thiếu sắt: Người ăn chay nghiêm ngặt hoặc chế độ ăn thiếu thực phẩm giàu sắt heme từ động vật có thể dẫn tới thiếu máu.
- chứng bệnh lý gây nên thiếu máu mạn tính: Các chứng bệnh lý như loét dạ dày – tá tràng, viêm ruột mạn tính, ung thư đường tiêu hóa, u xơ tử cung và lạc nội mạc tử cung có thể gây nên xuất huyết nếu để lâu, dẫn tới thiếu sắt.
- Nhiễm ký sinh trùng đường ruột: Nhiễm giun móc có thể gây nên thiếu máu vi thể nếu để lâu và dẫn tới thiếu sắt.
- Rối loạn hấp thu sắt: Các chứng bệnh lý như chứng bệnh celiac, viêm ruột mạn tính, hoặc thủ thuật cắt dạ dày và cắt đoạn ruột non thực hiện giảm sút nguy cơ hấp thu sắt.
- Sử dụng thuốc nếu để lâu: Thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs) gây nên xuất huyết tiêu hóa và thuốc ức chế bơm proton (PPI) thực hiện giảm sút nguy cơ hấp thu sắt, nhất là sắt không heme.
Dấu hiệu thiếu máu thiếu sắt
Thiếu máu thiếu sắt có thể gây nên ra nhiều triệu chứng lâm sàng không tương tự nhau, tùy thuộc vào tình trạng thiếu sắt và tình trạng sức khỏe của mỗi người. Các triệu chứng thiếu máu thiếu sắt thường gặp gồm:
- Mệt mỏi, yếu đuối: Thiếu sắt thực hiện giảm sút sản xuất hemoglobin trong hồng cầu, dẫn tới nguy cơ vận chuyển oxy kém, gây nên ra cảm giác mệt mỏi, yếu đuối, và giảm sút nguy cơ chịu đựng các vận động thể lực.
- Da và niêm mạc nhợt nhạt: Do giảm sút số lượng hồng cầu, da và niêm mạc miệng, môi, kết mạc mắt có thể trở nên nhợt nhạt. Đây là dấu hiệu dễ nhận biết của thiếu máu.
- không dễ dàng thở, tim đập nhanh: Khi cơ thể thiếu oxy, tim sẽ phải lao động nhiều hơn để bù đắp, dẫn tới tim đập nhanh và cảm giác không dễ dàng thở, nhất là khi vận động, nặng hơn có thể ngất xỉu sau các vận động gắng sức
- Chóng mặt, hoa mắt: Sự giảm sút oxy tới não có thể gây nên cảm giác chóng mặt, hoa mắt, đặc biệt khi thế đổi tư thế nhanh (đứng lên đột ngột).
- Tay chân lạnh, tê bì: Thiếu sắt có thể thực hiện giảm sút lưu số lượng máu tới các chi, dẫn tới cảm giác tay chân lạnh và tê bì.
- Móng tay giòn, dễ gãy: Thiếu sắt tác động tới sự tiến triển của các tế bào mô, thực hiện cho móng tay dễ gãy và mỏng.
- Ăn đồ không phải thức ăn (Pica): những người gặp phải thiếu sắt có thể có hiện tượng ăn các dinh dưỡng không phải thực phẩm, ví dụ như đất, đá, hoặc phấn, là dấu hiệu lạ của thiếu máu thiếu sắt [4].
- đau đớn ngực: Trong trường hợp thiếu máu nặng, tim không thể mang tới đủ oxy cho cơ thể, gây nên ra đau đớn ngực, thỉnh thoảng có thể dẫn tới các vấn đề tim mạch nghiêm trọng.
- không dễ dàng tập trung, suy giảm sút trí nhớ: Thiếu sắt thực hiện giảm sút mang tới oxy cho não, có thể gây nên không dễ dàng khăn trong việc tập trung, suy giảm sút trí nhớ, và cảm giác mơ màng.
Các dấu hiệu này có thể thế đổi tùy theo tình trạng thiếu máu và sức khỏe của mỗi người, tuy vậy nếu xuất hiện các triệu chứng này, nên tham khảo ý kiến bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị sớm.
hệ lụy thiếu máu do thiếu sắt có thể xảy ra
Nếu chứng bệnh thiếu máu thiếu sắt không được phát hiện và điều trị sớm, có thể dẫn tới nhiều hệ lụy nghiêm trọng, tác động tới sức khỏe tổng thể và tin cậy cuộc sống của người chứng bệnh. Các hệ lụy gồm:
- Suy tim: Khi thiếu sắt, nguy cơ vận chuyển oxy của hồng cầu giảm sút, khiến cho tim phải lao động nhiều hơn để mang tới oxy cho cơ thể. Điều này có thể dẫn tới suy tim trong trường hợp thiếu máu nặng hoặc nếu để lâu.
- Rối loạn công dụng thần kinh: Thiếu sắt tác động tới mang tới oxy cho não, dẫn tới các triệu chứng như chóng mặt, suy giảm sút trí nhớ, không dễ dàng tập trung, mất ngủ và thậm chí có thể thực hiện tăng nguy cơ mắc các chứng bệnh thần kinh nếu tình trạng thiếu sắt nếu để lâu.
- Hệ miễn dịch suy yếu: Sắt là yếu tố quan trọng trong việc giữ công dụng của hệ miễn dịch. Thiếu sắt có thể thực hiện giảm sút nguy cơ phòng ngừa các chứng bệnh nhiễm trùng, khiến cho cơ thể dễ gặp phải nhiễm trùng hơn.
- Sự tiến triển không thường thì ở trẻ nhỏ: trẻ nhỏ gặp phải thiếu máu thiếu sắt có thể gặp phải muộn tiến triển thể dinh dưỡng và tinh thần, giảm sút nguy cơ học hỏi, lưu ý và nhận thức, tác động tới sự tiến triển toàn diện của trẻ.
- đau đớn ngực và loạn nhịp tim: Thiếu máu nặng có thể gây nên ra đau đớn ngực và loạn nhịp tim. Nếu tình trạng này nếu để lâu, có thể dẫn tới các vấn đề tim mạch nghiêm trọng, thậm chí nhồi máu cơ tim ở những người có yếu tố nguy cơ.
- Thai kỳ có hệ lụy: Phụ nữ mang thai gặp phải thiếu máu thiếu sắt có nguy cơ gặp phải các hệ lụy như sinh non, thiếu cân thai nhi, hoặc có thể gặp phải xuất huyết sau sinh do thiếu sắt.
- Mệt mỏi và giảm sút tin cậy sống: Mệt mỏi nếu để lâu và suy nhược cơ thể là triệu chứng thiếu máu do thiếu sắt thông thường, thực hiện giảm sút tin cậy cuộc sống, giảm sút nguy cơ lao động và tham gia các vận động sinh hoạt hàng ngày.
Chẩn đoán tình trạng thiếu máu thiếu sắt
Chẩn đoán thiếu máu thiếu sắt dựa trên phản hồi lâm sàng, xét nghiệm cận lâm sàng và tìm nguyên nhân nền.
- kiểm tra lâm sàng: Bác sĩ khai thác các triệu chứng như mệt mỏi, hoa mắt, không dễ dàng thở, da niêm mạc nhợt nhạt, móng tay dễ gãy, rụng tóc… Đồng thời, kiểm tra dấu hiệu chứng bệnh lý nền như rối loạn tiêu hóa, xuất huyết tiêu hóa, thiếu máu do kinh nguyệt không thường thì.
- Xét nghiệm máu: Công thức máu toàn phần (CBC) giúp cho xác định thiếu máu hồng cầu nhỏ, nhược sắc (Hb, Hct, MCV, MCH giảm sút). Nồng độ ferritin huyết thanh thấp là dấu hiệu điển hình của thiếu sắt. Sắt huyết thanh giảm sút, nguy cơ gắn sắt của transferrin (TIBC, UIBC) tăng, độ bão hòa transferrin giảm sút. Số số lượng hồng cầu lưới có thể thấp do tủy xương giảm sút sản xuất hồng cầu.
- Tìm nguyên nhân mất sắt: Nội soi tiêu hóa (nội soi dạ dày – đại tràng) có thể được chỉ định nếu nghi ngờ xuất huyết tiêu hóa do loét dạ dày, polyp đại tràng hoặc ung thư đại trực tràng. Nếu có nguy cơ nhiễm giun móc, bác sĩ có thể yêu cầu tầm soát ký sinh trùng đường ruột. Ngoài ra, siêu âm bụng hoặc siêu âm tử cung – buồng trứng giúp cho phản hồi các chứng bệnh lý gây nên thiếu máu mạn tính như u xơ tử cung, lạc nội mạc tử cung.
Chẩn đoán chuẩn xác giúp cho bác sĩ xây dựng quy trình điều trị phù hợp, vừa bổ sung sắt, vừa kiểm soát nguyên nhân nền để hạn chế tái phát.
Điều trị chứng bệnh thiếu máu thiếu sắt
Điều trị thiếu máu thiếu sắt tập trung vào bổ sung sắt, điều chỉnh chế độ dinh dưỡng và kiểm soát nguyên nhân nền.
- Bổ sung sắt: Sắt đường uống là lựa chọn lựa ưu tiên, thường dùng các muối sắt như sắt sulfat, sắt fumarat hoặc sắt gluconat với liều 100 – 200 mg sắt nguyên tố/ngày, uống khi đói để tăng hấp thu. Trong trường hợp không dung nạp sắt uống, kém hấp thu hoặc thiếu máu nặng, có thể nên sắt đường tiêm (tĩnh mạch hoặc tiêm bắp) tuy vậy nên theo dõi nguy cơ phản ứng dị ứng. Đáp ứng điều trị được phản hồi qua xét nghiệm công thức máu và nồng độ ferritin sau 2 – 4 tuần, giữ bổ sung 3 – 6 tháng sau khi hemoglobin trở về mức thường thì.
- chế độ dinh dưỡng: nên tăng cường thực phẩm giàu sắt như thịt đỏ, gan, hải sản, rau xanh đậm. Đồng thời, bổ sung vitamin C để tăng hấp thu sắt, hạn chế trà, cà phê, sữa khi dùng sắt để tránh giảm sút hữu hiệu điều trị.
- Kiểm soát nguyên nhân nền: Nếu thiếu máu do xuất huyết tiêu hóa, nên điều trị viêm loét dạ dày, polyp hoặc chứng bệnh lý ác tính qua nội soi tiêu hóa. Trường hợp thiếu máu do kinh nguyệt nếu để lâu hoặc nhiều, bác sĩ có thể chỉ định thuốc nội tiết hoặc can thiệp ngoại khoa. Với những người mắc chứng bệnh có rối loạn hấp thu như chứng bệnh celiac, viêm ruột mạn tính hoặc từng thủ thuật dạ dày, nên điều trị tận gốc để tăng lên nguy cơ hấp thu sắt.
- Truyền máu: Chỉ định trong trường hợp thiếu máu nặng, có triệu chứng nghiêm trọng hoặc chứng bệnh lý tim mạch kèm theo.
Việc điều trị nên tuân thủ hướng dẫn của bác sĩ để giữ gìn hữu hiệu, hạn chế tác dụng phụ và ngăn ngừa tái phát.
Phòng ngừa tình trạng thiếu máu thiếu sắt
Phòng ngừa thiếu máu do thiếu sắt chủ yếu dựa vào chế độ dinh dưỡng phù hợp và tăng lên nguy cơ hấp thu sắt của cơ thể.
- Bổ sung đủ thực phẩm giàu sắt: Chế độ ăn nên gồm các thực phẩm giàu sắt như thịt đỏ (bò, lợn, cừu), gan động vật, hải sản, trứng, đậu và rau xanh đậm (rau bina, bông cải xanh). Sắt có trong thực phẩm nguồn động vật (sắt heme) dễ hấp thu hơn sắt từ thực vật (sắt non-heme), vì vậy nên ưu tiên thực phẩm có nguồn gốc động vật hoặc phối hợp phù hợp với thực phẩm thực vật giàu sắt.
- Tăng cường vitamin C: Vitamin C có vai trò quan trọng trong việc tăng cường hấp thu sắt, nhất là sắt từ thực vật. Các loại trái cây họ cam quýt, dâu tây, kiwi, ớt chuông và cà chua là nguồn vitamin C dồi dào, giúp cho cơ thể hấp thu sắt hữu hiệu hơn. Khi ăn thực phẩm giàu sắt, nên phối hợp với thực phẩm giàu vitamin C để tối ưu hóa quá trình hấp thu.
cộng với chế độ dinh dưỡng, nên hạn chế các yếu tố trở ngại hấp thu sắt như trà, cà phê, sữa hoặc thực phẩm giàu canxi khi ăn thực phẩm giàu sắt. với nhóm thành phần có nguy cơ cao như phụ nữ mang thai, trẻ nhỏ, người có chứng bệnh lý đường ruột, nên tham khảo ý kiến bác sĩ về việc bổ sung sắt phù hợp để giữ số lượng sắt nên thiết cho cơ thể.
vấn đề thường gặp
1. Thiếu máu do thiếu sắt có nguy hiểm không?
Nếu không được điều trị, thiếu máu do thiếu sắt có thể gây nên mệt mỏi nếu để lâu, suy giảm sút miễn dịch, tác động tới công dụng tim mạch, thậm chí thực hiện tăng nguy cơ hệ lụy ở phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ. tình trạng nguy hiểm tùy thuộc vào tình trạng thiếu máu và chứng bệnh lý nền đi kèm.
2. Thiếu máu do thiếu sắt nên bổ sung gì?
Nên bổ sung thực phẩm giàu sắt như thịt đỏ, gan, hải sản, đậu và rau xanh đậm. Đồng thời, tăng cường vitamin C để tăng lên hấp thu sắt. Tránh dùng trà, cà phê, sữa gần thời điểm ăn thực phẩm giàu sắt. Trong trường hợp thiếu sắt nghiêm trọng, nên bổ sung sắt theo hướng dẫn của bác sĩ.
Để nhận tư vấn chuyên sâu về thiếu máu thiếu sắt hoặc thăm kiểm tra với hệ thống bác sĩ chuyên khoa Nội Tổng hợp, xin vui lòng liên hệ trung tâm y tế Đa khoa Hưng Thịnh theo phương thức:
HỆ THỐNG trung tâm y tế ĐA KHOA Hưng Thịnh
Thiếu máu thiếu sắt là tình trạng có thể điều trị và phòng ngừa hữu hiệu nếu được phát hiện sớm và can thiệp sớm. Bằng cách giữ chế độ dinh dưỡng cân đối, bổ sung sắt phù hợp, phối hợp với việc kiểm tra sức khỏe định kỳ, bạn có thể ngăn ngừa và không nên các hệ lụy nghiêm trọng. Đừng để tình trạng này thực hiện tác động tới sức khỏe của bạn. Hãy luôn lắng nghe cơ thể và chủ động thăm kiểm tra với các chuyên gia để giữ gìn sức khỏe toàn diện.
